Η Διάσωση Αρμενίων από τους Έλληνες του Πόντου
Η συγκεκριμένη μαρτυρία που είναι αφιερωμένη στον εκ Τραπεζούντος Αρμένιο Αρμάν Γκοτικιάν επιβεβαιώνει την αλληλεγγύη και τη σωτηρία πολλών Αρμενίων από αντίστοιχα καταδικασμένες ελληνικές οικογένειες. Ως σήμερα δεν έχει γίνει μια συγκριτική έρευνα και ειδική μελέτη της τραγικής πορείας των δύο λαών. Ας γίνει αυτό το άρθρο αφορμή να συγκεντρωθούν οι σκόρπιες πηγές για να αναδειχθεί το αναξιοποίητο ανθρώπινο κεφάλαιο των δύο μαρτυρικών λαών.
Τις συγκεκριμένες μαρτυρίες του διάσημου ηθοποιού και πολυτάλαντου καλλιτέχνη δανείζομαι από ένα κείμενο του συμπατριώτη του Σεργέι Βαρτανιάν, φιλολόγου, που είναι αναπληρωτής αντιπρόεδρος της ΜΚΟ HamshenCompatriotic( Φιλανθρωπία ) και εκδότης του μηνιαίου VoiceHamshen. Η μετάφραση των αρμενικών κειμένων έγινε από στην κυρία Γερανουή Γαζαριάν. Νιώθω την ανάγκη να την ευχαριστήσω για το δικό της φιλολογικό μνημόσυνο. Τα κείμενα όμως έφτασαν σε μένα χάρη στην εξαιρετική φίλη μου την Μενεξιάν, την οποία και πολλαπλώς ευχαριστώ.
Ποία είναι η ιστορία του μεγάλου Αρμένιου καλλιτέχνη Αρμάν (Αρακέλ) Γκοτικιάν;
Ο Αρμάν (Αρακέλ) Γκοτικιάν, διάσημος ηθοποιός, λαϊκός καλλιτέχνης της ΣΣΔ της Αρμενίας, κατάγεται από την Τραπεζούντα. Γεννήθηκε το 1896, κι ήταν το έκτο από τα επτά παιδιά του Ανανία και της Μακρουή. Διδάχτηκε τα πρώτα γράμματα στην παραθαλάσσια κωμόπολη Ελεβή, όπου ζούσε η οικογένειά του. Αργότερα, πήγε να ζήσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του Κεβόρκ στην Τραπεζούντα. Εκεί συνέχισε τη μάθησή του στο Εθνικό Εκπαιδευτήριο.
Η πολυμελής οικογένειά του έζησε τη φρίκη της Γενοκτονίας, από την οποία γλίτωσαν μόνο ο Αρμάν, η αδελφή του Βαρτουή και ο αδελφός του Κεβόρκ. Ο Αρμάν και ο Κεβόρκ, μαζί με τον φίλο τους Γαζάρ Αρουτιουνιάν (Μαγκούντς) βρήκαν καταφύγιο στο δάσος του χωριού Ζουρμελά , κοντά στην Τραπεζούντα, όπου κατοικούσαν Έλληνες και Τούρκοι. Εκεί, επί 11 μήνες, τους έφερνε κρυφά τροφή μία νεαρή Ελληνίδα ονόματι Ζωή. Για να εκτιμηθεί σωστά η ηρωική ενέργεια της Ελληνίδας, αξίζει να σημειωθεί πως το πέμπτο σημείο του επίσημου διαγγέλματος στα τουρκικά της 13ης Ιουνίου 1915, περί εκτοπισμού των Αρμενίων, προειδοποιούσε ότι «όλοι όσοι δεν υποτάσσονταν στο διάταγμα της Κυβέρνησης, απέφευγαν τον εκτοπισμό και κρύβονταν εδώ κι εκεί, όσοι τους έκρυβαν, τους εξασφάλιζαν τροφή και στέγη, θα οδηγούνταν ενώπιον του στρατοδικείου για απαγχονισμό». Ωστόσο, ακόμη και κάτω από την απειλή της εις θάνατον τιμωρίας, πολλοί ήταν οι Έλληνες, που έτειναν χείρα βοηθείας στους Αρμένιους. Δεν άργησε όμως να έρθει και η σειρά τους. Το 1919, άρχισε στο βιλαέτι (επαρχία) της Τραπεζούντας και ο διωγμός των Ελλήνων. Το τι απέγινε η Ζωή και τα μέλη της οικογένειάς της παραμένει δυστυχώς, άγνωστο.
Μετά την κατάληψη της Τραπεζούντας από τα ρωσικά στρατεύματα το Απρίλιο του 1916, ο Α. Γκοτικιάν ασχολήθηκε με το μάζωμα των ορφανών. Συμμετείχε στην ίδρυση του σχολείου-ορφανοτροφείου στο κτίριο της Σχολής Κορασίδων της Τραπεζούντας και δίδαξε την αρμενική γλώσσα και την ιστορία στη σχολή των Μεχιταριστών. Εκεί δημιούργησε τρίφωνη χορωδία από μαθητές του και διοργάνωνε συναυλίες. Στους μαθητές του συγκαταλεγόταν και ο γεννημένος στην Τραπεζούντα, αργότερα διαπρεπής αμερικανός συγγραφέας και λογοτέχνης Λεβόν-Ζαβέν Σουρμελιάν. Αν θυμάμαι καλά, είναι ο συγγραφέας του βιβλίου « Εσάς ρωτώ κυρίες και κύριοι », εκδόσεις Δίφρος (1967),γιατί δυστυχώς το δάνεισα ανεπιστρεπτί. Το αφιέρωσε στον Έλληνα γιατρό της Τραπεζούντας Ανδρέα Μεταξά, επειδή επίσης με κίνδυνο της ζωής του τον έκρυβε στο σπίτι του.
Εκτός αυτών, ο Α. Γκοτικιάν ήταν επίσης μέλος του σώματος επιθεωρητών της Αρμενικής Επιτροπής της Τραπεζούντας. Στις 28 Μαρτίου 1917 υπέβαλε την παραίτησή το και μετακόμισε στο Σουχούμ, κοντά στην αδελφή του. Το 1917 δημοσίευσε στον αρμενικό τύπο της Τιφλίδας εμβριθή άρθρα αφιερωμένα στο παρελθόν και το παρόν της επαρχίας της Τραπεζούντας, την κοινωνική, πολιτική και οικονομική κατάστασή της, τις ανθρώπινες και υλικές απώλειες, καθώς και τις τρομακτικές αναμνήσεις επιζώντων που είχε ο ίδιος καταγράψει. Ακόμη και τώρα, μετά από τόσα χρόνια, διαβάζοντας τις δημοσιεύσεις του εκείνες προκαλεί κατάπληξη το γεγονός ότι ο υπογράφων ήτανμόλις 21χρονών νέος. Το 1918, γνωρίζοντας στο Εσεντουκί της επαρχίας της Σταυρούπολης τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Οβή Σεβουμιάν, ο Α. Γκοτικιάν περιόδευσε με τον θίασό του στις πόλεις του Βόρειου και Νότιου Καυκάσου, όπου ζούσαν πολλοί Αρμένιοι. Το 1919, με το συγγραφικό ψευδώνυμο Α. Αρμάν, ο ίδιος εξέδωσε στην Τιφλίδα τη συλλογή ποιημάτων του με τίτλο «Καπνισμένα Κρίνα», που είχε γράψει το 1914-18 στην Τραπεζούντα, το Σουχούμ, την Τιφλίδα και τον Βόρειο Καύκασο. Τον ίδιο χρόνο έφυγε με τον Ο. Σεβουμιάν από το Βατούμ για την Κωνσταντινούπολη. Μετά από λίγο εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου ως το 1925 σπούδασε νομικά και φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης.
Οι φρικιαστικές αναμνήσεις της Γενοκτονίας δεν έλεγαν να επουλωθούν στο μυαλό του. Το 1924 ο Αρμάν Γκοτικιάν έγραψε το ποίημα «Το Σπίτι Μας»
Δρόσισε η νύχτα – νύχτα αλωνιού –
Στο σεληνόφωτο ασήμι το στάχυ …
– Μες στα λιβάδια – μνήμες πικρές –
Αντί για στάχυ φυτρώνει αγκάθι …
Στο Παρίσι ο Α. Γκοτικιάν εμφανίσθηκε πολλές φορές μπρος στους Αρμένιους θεατρόφιλους. Συνεργάσθηκε με την «Αρμενική Δραματική» του Παρισιού, το 1932 και ίδρυσε το «Αρμενικό λαϊκό θέατρο». Μακριά από την πατρίδα, ο ξενιτεμένος και απελπισμένος καλλιτέχνης δεν μπορούσε να ξεχάσει το σπίτι του, τη σκοτωμένη μάνα του, τους χαμένους συγγενείς του, και το 1933, θωρώντας στα νερά του Σηκουάνα την εικόνα του, έγραψε το ποίημα «Διπλή Οπτασία».
Το 1936 ο Αρμάν Γκοτικιάν επαναπατρίσθηκε στη Σοβιετική Αρμενία. Μέσα σε έναν μόλις χρόνο έγινε αυτόπτης μάρτυρας της σταλινικής καταπίεσης, των νυχτερινών συλλήψεων, της καταδίκης σε εξορία ή τουφεκισμό, εξαιτίας μίας αθώας λέξης, πράγματα που, πιστεύω, του θύμισαν τη φρίκη των ημερών της Γενοκτονίας. Είναι λοιπόν κατανοητός ο λόγος που αυτός, τότε και μετά, ως το τέλος της ζωής του δεν μίλησε για την πρότερη δραστηριότητά του. Δεν μπορούσε να γνωρίζει ποίες από τις γνωριμίες του – με λειτουργούς, κόμματα, εκδότες εφημερίδων, διανοουμένους – θα μπορούσαν να αποτελέσουν θέμα ανώνυμης επιστολής, με τις ανάλογες βαριές συνέπειες. Επαναπατριζόμενος, ο Αρμάν Γκοτικιάν εργάσθηκε στο θέατρο Γκαμπριέλ Σουντουκιάν, όπου έπαιξε πάμπολλους ρόλους στα έργα «΄Αμλετ», «Οθέλλος», «Εύθυμες κυράδες του Ουίνδσορ» του Ου. Σαίξπηρ, «Το Σκυλί του περιβολάρη» του Λόπε Ντε Βέγκα, «Πέτρινος Επισκέπτης» του Α. Πούσκιν, «΄Ερωτας και Σκευωρία» του Σίλλερ, «Οι Γάμοι του Φίγκαρο» του Μπωμαρσέ, «Νόρα» του ΄Ιψεν, «Μπάρμπα Μπαγντασάρ» και «Ευυπόληπτοι Επαίτες» του Αγκόπ Μπαρονιάν, «Βράχος» του Βαχράμ Παπαζιάν, «Ναμούς» και «Για την Τιμή» του Αλεξάντρ Σιρβανζατέ και άλλες παραστάσεις.
Επαιξε επίσης και στον κινηματογράφο στις ταινίες Νταβίτ Μπεκ (1944), Αναχίτ (1947), Οι αναζητήσεις του Παραλήπτη (1955), 01-99 (1959), Τα παιδιά της Ορχήστρας (1960), Ντζβζίκ (1961), Μαγιό Ζακ και οι άλλοι (1963), Καρινέ (1967). Το μεγάλο ταλέντο του Αρμάν Γκοτικιάν και το χυμώδες παίξιμό του από την οθόνη ή τη σκηνή έδιναν φτερά στα λόγια και τις εκφράσεις του, που μιμούνταν και επαναλάμβανε ο κόσμος.
Ηταν εξαίρετος γνώστης και της γαλλικής. Σε δική του μετάφραση διάβασαν οι αρμένιοι αναγνώστες τα Διηγήματα (1950) και το μυθιστόρημα «Αγαπητέ Φίλε» (1953) του Γκυ ντε Μωπασάν, το έμμετρο θεατρικό έργο «Συρανό ντε Μπερζεράκ» του Εντμόν Ροστάν (1951, με πρόλογο του ποιητή Αβετίκ Ισαακιάν), την ποίηση του Λουί Αραγκόν (1959), και το μυθιστόρημα Τερέζα Ρακέν του Εμίλ Ζολά (1964).
Μια απέραντη θλίψη βασανίζει ξανά,
Βασανίζει διαρκώς τη φουρτουνιασμένη μου ψυχή.
Ποιος ήταν που άνοιξε την κουρτίνα την κλειστή,
Που είχα κλείσει τη μέρα εκείνη την τρομερή …
Γιατί θυμήθηκα άξαφνα τη Μαύρη Θάλασσα,
Την άσπιλη ανάμνηση των παιδικών μου χρόνων,
΄Η μήπως άλλη νοσταλγία στην καρδιά μου ξύπνησε …
Γιατί θυμήθηκα άξαφνα τη Μαύρη Θάλασσα …
Αλήθεια, γεννήθηκα στις όχθες του Πόντου
Και το τραγούδι άκουσα μιας ελληνοπούλας …
Ερωτικό τραγούδι – «Θάλασσα Μαύρη» …
Μα όμως δε χάθηκε το παλιό μου ημερολόγιο …
Ω, όμορφο όνειρο, ω, καυτό καλοκαίρι,
Τι πλημμυρίζεις την ψυχή μου με την κάψα σου …
Δύσκολο κιόλας το να κλαίει χωρίς ελπίδα
Άνθρωπος που έχει προ πολλού γεράσει.
Τίποτα δε με δένει εμένα πια
Στο χώμα και τον άνθρωπο του τόπου μου
Ενώ το σπίτι όπου γεννήθηκε κανείς
Λένε πως είναι απ’ όλα πιο πολύτιμο.
Αλλά θυμάμαι ένα πρόσωπο, γλυκιά εικόνα,
Αδελφή ακριβή – τη λέγαν Ζωή.
Το αφιερωμένο σε κείνη τραγούδι μου αυτό
Ας μείνει αιώνια, σαν θύμηση ζωντανή …
Είναι δύσκολο να διαβάσει κανείς χωρίς θλίψη και συγκίνηση τα λόγια αυτά του ταλαντούχου ηθοποιού και ταλαντούχου ποιητή. Αλλά ο Α. Γκοτικιάν ήταν και σημαντικός επιστήμονας, κάτι που αποδεικνύεται από το σύγγραμμά του «Φιρντάουσι του Τους και Σαχναμέ», που εξέδωσε στο Παρίσι το 1935 με πρόλογο του Αβετίκ Ισαακιάν, καθώς και το δημοσιευμένο στο τεύχος της Επιθεώρησης της Ακαδημίας των Επιστημών της ΣΣΔ της Αρμενίας άρθρο του «Η Σχολικο-θεατρική ζωή στην Τραπεζούντα (1815-1915)», μία μοναδική εργασία πάνω στο θέμα αυτό, βασισμένη σε διάφορες πηγές και τις δικές του εμπειρίες ως αυτόπτη μάρτυρα. Όταν το 2010 στην Τραπεζούντα ανέφερα το άρθρο αυτό στον διευθυντή του θεάτρου τέχνης (Σανάτ Τιατροσού) Νετζατί Ζενγκίν, χάρηκε πολύ και με παρακάλεσε να του στείλω οπωσδήποτε την τουρκική μετάφραση του άρθρου, για να αναφερθεί εκτενέστερα στην ιστορία της αρμενικής θεατρικής δραστηριότητας της πόλης, στη δεύτερη έκδοση του επίτομου βιβλίου του στα τουρκικά «Το θέατρο στην Τραπεζούντα από τους Οθωμανούς μέχρι σήμερα» (Τραπεζούντα 2009). Εντυπωσιάστηκε μάλιστα από το γεγονός ότι ο αρθρογράφος καταγόταν από την Τραπεζούντα, ήταν ηθοποιός και είχε παίξει πολλές φορές στον «Μπάρμπα Μπαγντασάρ» του Αγκόπ Μπαρονιάν. Παρεμπιπτόντως, στον Νετζατί Ζενγίν οφείλεται το ανέβασμα του «Μπάρμπα Μπαγντασάρ» στο θέατρο της Τραπεζούντας τη θεατρική περίοδο 2006-7, το οποίο μετέφρασε στα τουρκικά ο πρώην Κων/πολίτης, κάτοικος Γερεβάν σήμερα, τουρκολόγος Ντιράν Λοκμαγκιοζιάν. Από τον ίδιο ζήτησα να μεταφράσει και το προαναφερθέν άρθρο του Αρμάν Γκοτικιάν, κάτι που έκανε με μεγάλη ευχαρίστηση και το στείλαμε στον Νετζατί Ζενγκίν.
Παρουσιάζοντας ορισμένα αποσπάσματα από όσα κατέγραψε ο Αρμάν Γκοτικιάν τις μέρες την Γενοκτονίας στους αναγνώστες του «Κόσμος του Κινηματογράφου», θέλω να σας ενημερώσω ότι όσοι το επιθυμούν, μπορούν να διαβάσουν όλα όσα έχει καταγράψει εκείνος, καθώς και τις δημοσιεύσεις του για τους Αρμενίους της Τραπεζούντας, στο αφιερωμένο στον Αρμάν Γκοτικιάν βιβλίο μου, που ελπίζω να εκδώσω φέτος.
